Lắp ghép từ những 'mảnh vỡ' lịch sử

(giaidauscholar.com) - Tiếp nối thành công bước đầu của sản phẩm phỏng dựng kiến trúc chùa Một Cột thời Lý (ra mắt cuối năm 2020), mới đây dự án Sen Heritage tiếp tục công bố bản phỏng dựng Đài đèn và Tu Di tòa Thích Ca sơ sinh thời Lý (Tu Di tòa có thể hiểu là tòa sen, phía trên đỡ tượng Phật - PV). Bản phỏng dựng lấy cảm hứng ban đầu từ những hiện vật khảo cổ và kết nối với công nghệ thực tế ảo VR3D.

Hà Nội: Sẽ xây dựng mới nhà Tăng tại chùa Một Cột

Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội đã đồng ý việc xây mới công trình nhà Tăng, rộng khoảng 48m2, tại chùa Diên Hựu (Chùa Một Cột).

1. Dựa trên việc nghiên cứu các hiện vật khảo cổ như trụ đá Bách Thảo, chân đá chùa Phật Tích, đỉnh hoa sen tại Bảo tàng Bắc Ninh… PGS-TS Trần Trọng Dương - thành viên sáng lập Sen Heritage - đã đưa giả thuyết về việc phỏng dựng này gắn với nghi lễ tắm Phật trong lễ Phật đản sinh xuất hiện tại các di chỉ Phật giáo.

Trong số đó, trụ đá Bách Thảo (Ngọc Hà, Hà Nội), hiện đang trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. Còn trụ đá tại chùa Phật Tích (Bắc Ninh) đã mất, nhưng hiện còn ảnh chụp từ thời Pháp. Tuy nhiên, cả 2 hiện vật này đều đã bị mất phần tượng, gãy phần chân và phần ngọn.

Theo ông Dương, đây là 2 tòa bệ dùng để đặt tượng Thích Ca sơ sinh vào thời Lý. Trụ đá Bách Thảo phía dưới tạc cửu sơn bát hải, biểu tượng của một tiểu vũ trụ trong thế giới quan Phật giáo. Phần thân trụ tạc 2 con rồng thời Lý cuốn quanh, nhưng phía trên đã mất phần đầu và phần tay trước của đôi rồng. Trong khi đó, ảnh chụp trụ đá Phật Tích bị mất phần chân và thân, nhưng lại còn phần đầu rồng và tòa sen phía trên.

Trước đây, nhiều học giả đã đi tìm các cách lý giải hiện vật và phục dựng tòa Thích Ca sơ sinh thời Lý nhưng chưa có kết quả. Tuy nhiên, khi kết hợp tư liệu khảo cứu, PGS-TS Trần Trọng Dương cùng các cộng sự của mình tại SEN Heritage đã tiến hành phỏng dựng lại toàn bộ cấu trúc của tòa Thích Ca sơ sinh thời Lý với cấu trúc gồm 3 phần: Phần 1 là phần chân trụ, gồm 1 phiến đá 6 cạnh, giật 3 cấp. Phần 2 là phần thân trụ, gồm đồ án cửu sơn bát hải, song long hiến châu và tòa sen. Phần 3 là tượng Thích Ca sơ sinh.

Để bổ sung cho giả thuyết đặt tượng Thích Ca sơ sinh trên tòa Tu Di, PGS-TS Trần Trọng Dương đưa ra minh chứng bằng 1 bức ảnh chụp không gian chùa Phật Tích được công bố tại Pháp năm 1954 bởi học giả Bezacier. Trong bức ảnh này, phía trên phần trụ đá Phật Tích có đặt tượng Thích Ca sơ sinh. Bezacier mô tả: “Chính giữa tam bảo, trên một chiếc bệ, đặt pho tượng Thích Ca Mâu Ni, thể hiện Đức Phật sau khi đản sinh, đã bước đi 7 bước về 4 phương trời. Thông thường, xung quanh có 9 con rồng chầu nên được gọi là Thích Ca Cửu Long Động. Ở 2 bên có tứ Thiên Vương đứng đối diện nhau. Cũng trên những bệ ấy, có 2 pho tượng khác nữa là Ngọc Hoàng và Đế Thích, mỗi bên 1 pho”.

Năm 1988, kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng mô tả lại hiện vật này với “bước đi” xa hơn Bezacier khi cho rằng đây là hiện vật thời Lý: “Ở tòa Thiêu Hương có đặt tượng Thích Ca sơ sinh đứng trên trụ đá chạm rồng. Trụ đá điêu khắc từ thời Lý, tượng Thích Ca sơ sinh có tứ thiên vương ngồi chầu 2 bên, mỗi bên 2 pho. 1 bên là tượng Ngọc Hoàng, 1 bên là Đế Thích, đằng sau là Di Lặc, Phổ Hiền cưỡi bạch tượng và Văn Thù cưỡi Thanh Sư”. Theo KTS này, vị trí đặt của tượng là ở trước ban Tam bảo của chùa Phật Tích.

Việc PGS Dương đưa ra giả thuyết về tượng Thích Ca sơ sinh đặt trên cột đá Tu Di tòa thời Lý nhận được sự tán đồng của TS Nguyễn Tô Lan (Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Theo TS Lan, bối cảnh Phật giáo thời Lý là bối cảnh thờ Thích Ca - khi mà việc thờ 2 vị Phật phổ biến ở Việt Nam thời kỳ trung đại là Phật Thích Ca và Phật Bà Quán Thế Âm phải tới thế kỷ 14 mới manh nha xuất hiện. Do vậy, vào thời Lý ( thế kỷ 10 - thế kỷ 13), việc thờ Thích Ca là phổ biến, trong đó Thích Ca sơ sinh là lựa chọn phù hợp với mô thức cột trụ Tu Di tòa thời Lý.

2. Cần nhắc lại, đến hiện tại, giới nghiên cứu vẫn chưa tìm thấy hiện vật tòa Thích Ca sơ sinh thời Lý nào hoàn chỉnh. Song theo suy đoán của PGS-TS Trần Trọng Dương, ao rồng ở cấp nền thứ 4 tại chùa Phật Tích (Bắc Ninh) là 1 loại di chỉ cho thấy sự xuất hiện của tòa Thích Ca sơ sinh. PGS Dương cho biết, qua nhiều lần khảo sát trực tiếp tại di tích, ao rồng này khả năng cao là một loại công trình gắn liền Thích Ca sơ sinh lộ thiên vào thời Lý, giống như Cửu Long mộc Thái tử ở Bảo Đỉnh (Đại Túc, Tứ Xuyên) được dựng vào quãng năm 1174-1252 đời Nam Tống.

Khảo tả phế tích tại chùa Phật Tích hiện nay cho thấy, ao rồng này có hình bán nguyệt giống như ở Bảo Đỉnh, phần bán nguyệt hướng ra ngoài, mép đường kính song song với vách núi, sâu khoảng 1,6 - 1,7m. Bệ đá nằm dưới đáy ao rồng đã bị đánh bạt gần như nhẵn, song phía chân bệ đá, tìm thấy các mảng cửu sơn bát hải (hình sóng và núi) đặc trưng cho phong cách nghệ thuật Phật giáo thời Lý; gần mép phía trên mặt bệ là dấu vết các bàn chân có móng rồng. Phía trên bàn đá là bậc tam cấp đá dẫn lên tầng núi phía trên.

Từ khảo sát trên, PGS Dương cùng nhóm nghiên cứu đi đến 1 giả thuyết phục dựng cho rằng, ao rồng xưa kia có khả năng là một loại hình kiến trúc Phật giáo lộ thiên với trung tâm là 1 hình tượng Thích Ca sơ sinh (có thể là tách rời so với bàn đá ăn liền với sườn núi) cùng với hệ thống các điêu khắc Cửu long chầu quanh. Nếu giả thuyết này có thể chấp nhận, đây có thể coi như là dấu vết vật chất sớm nhất cho tòa Cửu Long trong văn hóa Việt Nam.

• Khám phá Chùa Một Cột bằng công nghệ: 'Đi dạo' trong không gian lộng lẫy ngàn xưa
• Hà Nội: Sẽ xây dựng mới nhà Tăng tại chùa Một Cột

Mặt khác, theo ảnh thời Pháp của Bezacier, tòa Thích Ca sơ sinh thời Lý được đặt trong Tam bảo. Nhưng chùa Phật Tích thời Lý lấy tháp làm trung tâm (không có Tam bảo) mà phần tháp đã có tượng Phật (A Di Đà hoặc Thích Ca). Vậy tòa Thích Ca sơ sinh có thể đã được đặt ở ao Long Trì ở tầng nền 4. Dưới ao có tạc 2 đôi rồng chầu, khoảng trống ở giữa để đặt tượng và bệ tượng. Phía trên của ao có lối tam cấp đi xuống để vua, hoặc người chủ lễ đi xuống và thực hiện lễ tắm Phật. Như vậy, theo PGS Dương, trụ đá Bách Thảo có khả năng là một bệ Thích Ca sơ sinh ở chùa Diên Hựu và trụ đá Phật Tích là bệ Thích Ca sơ sinh ở chùa Phật Tích.

“Các hiện vật như trụ đá Bách Thảo, trụ đá Phật Tích cho phép phỏng dựng lại tổng thể hiện vật tòa Thích Ca sơ sinh thời Lý. Nếu ở chùa Diên Hựu, lễ tắm Phật có thể được thực hiện ngay trong ao Linh Chiêu (ao trong) bên dưới tháp Liên Hoa 1 cột, thì ở Phật Tích lễ này có thể được thực hiện ở cấp nền 4 trong ao Long Trì” - PGS Dương cho hay. “Cả 2 trụ đá này được điêu khắc chạm trổ chi tiết đến từng mi li mét, cho thấy đây là phần bệ dùng để đặt tượng Phật. Nhưng cách tạo tác nhỏ (theo dạng hình trụ) không cho phép đặt một tượng pháp nào khác ngoài tượng Thích Ca sơ sinh”.

(Còn tiếp)

Công Bắc