Đặc khu kinh tế - những điều cần biết và những mô hình thành công trên thế giới

(giaidauscholar.com) - Khoảng 3 thập kỷ trở lại đây, mô hình đặc khu kinh tế (ĐKKT) ngày càng được các quốc gia quan tâm. Đến năm 2016, đã có khoảng 4.500 KKT tại 140 quốc gia. Mặc dù có chung công thức phát triển, nhưng đến nay, mỗi nước đều đã tiến xa, để tạo lập những hình mẫu khác nhau. Nhiều quốc gia đã có luật điều chỉnh riêng cho thể chế kinh tế đặc biệt này, thậm chí có luật riêng áp dụng cho từng đặc khu. Từ đó, những điển hình thành công như ĐKKT Thâm Quyến (Trung Quốc), Dubai (UAE), Khu kinh tế tự do Incheon (Hàn Quốc)... ra đời.

• Việt Nam sẽ có những đặc khu kinh tế đột phá, không có Hội đồng nhân dân
• Triều Tiên cho báo chí Nhật Bản tới đặc khu kinh tế

Đặc trưng của các ĐKKT trên thế giới

Tiền thân của mô hình ĐKKT là các loại hình khu công nghiệp, khu kinh tế (KKT) tự do. Đây là các mô hình đã có lịch sử phát triển hàng trăm năm. Mục tiêu của các khu này là nhằm đẩy mạnh hoạt động thương mại, gia công, chế biến, cung ứng dịch vụ vận tải đường biển với chính sách miễn thuế xuất nhập khẩu đối với hàng hóa trong một phạm vi địa lý nào đó. Đến năm 2016 đã có khoảng 4.500 KKT tại 140 quốc gia, trong đó có nhiều nước đang phát triển. Sự phát triển của các KKT góp phần quan trọng thúc đẩy thương mại toàn cầu, tạo ra trên 66 triệu việc làm trực tiếp.

- Về tên gọi

Trên thế giới tồn tại một số thuật ngữ để chỉ những đặc khu có được sự ưu đãi đặc biệt hơn phần còn lại của quốc gia, như: khu kinh tế đặc biệt, đặc khu kinh tế (ĐKKT), khu kinh tế mở, khu thương mại tự do, khu thương mại nước ngoài…

- Đặc trưng

Có vị trí địa lý chiến lược (gắn với cảng biển, cảng hàng không quốc tế, gần thị trường tiêu dùng lớn…); được phân định ranh giới địa lý rõ ràng và được bảo đảm về mặt an ninh; được áp dụng cơ chế quản lý kinh tế và hành chính riêng biệt.

Là khu vực được hưởng các ưu đãi vượt trội về thuế, hải quan và có các đặc quyền cụ thể về đất đai, xuất nhập cảnh để thu hút đầu tư, phát triển kinh tế và xã hội.

Sự khác biệt chính giữa các mô hình này là mức độ áp dụng những chính sách đặc biệt về hệ thống chính trị, thể chế kinh tế, thể chế hành chính, chính sách quản lý dân cư. Tùy thuộc vào lịch sử phát triển và đặc điểm của từng loại mô hình mà mức độ “mở” có thể khác nhau, mục tiêu “kinh tế” có thể được đặt nặng hơn mục tiêu “hành chính” và ngược lại.

Một số mô hình ĐKKT trên thế giới

Hiện nay nhiều quốc gia, vùng lãnh thổ trên thế giới đã đẩy mạnh xây dựng nhiều ĐKKT với các cơ chế, chính sách thông thoáng để thu hút đầu tư nước ngoài. Do môi trường đầu tư hấp dẫn và tạo thuận lợi tối đa cho doanh nghiệp, nhiều ĐKKT đã có sự bứt phá phát triển, tham gia chuỗi sản xuất toàn cầu. Có thể kể đến một số nước đã thành công với các hình mẫu ĐKKT sau:

Trung Quốc

Ghi dấu ấn ngoạn mục cho sự “tăng trưởng thần kỳ” của Trung Quốc vào những năm 80 thế kỷ 20 là Thâm Quyến – ĐKKT được xem như hình mẫu cho đột phá thể chế, kiến tạo sự thịnh vượng và biểu tượng của Trung Quốc thời kỳ mở cửa. Vào thập niên 1990, Thâm Quyến được miêu tả là một thành phố “mỗi ngày xây một cao ốc, 3 ngày làm một đại lộ”. Chỉ trong vòng chưa đầy 20 năm, nơi này đã lột xác trở thành một siêu đô thị hiện đại với một loạt tòa nhà chọc trời như trung tâm tài chính cao cấp Ping, tòa nhà Kingkey 100, sân bay kết nối với hầu hết thế giới, trụ sở của một loạt các công ty công nghệ lớn tầm cỡ thế giới như Tencent, Huawei, DJI… Từ chỗ là công xưởng của những ngành nghề hàm lượng chất xám thấp, nay Thâm Quyến đã trở thành "thung lũng Silicon của châu Á". Năm 2016, GDP của thành phố đạt 294 tỷ USD.

Sau khi gặt hái thành công với Thâm Quyến và nhân rộng ra nhiều nơi, Trung Quốc hiện nay đã điều chỉnh chính sách tập trung vào một số khu vực với chính sách mở cửa, đột phá và tự do hơn trước. Năm 2016, các ĐKKT (Thâm Quyến, Sán Đầu, Chu Hải, Ha Môn, Hải Nam…) đã đóng góp tới 22% GDP cho Trung Quốc, 45% tổng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài và tới 60% kim ngạch xuất khẩu.

Đầu năm 2017, Trung Quốc công bố thành lập đặc khu mới Hùng An (tỉnh Hà Bắc) có diện tích gấp ba lần New York, được định vị là khu kiểu mẫu về sáng tạo phát triển.

Singapore

Xuất phát điểm của Singapore là một quốc đảo không có tài nguyên, đất đai hạn hẹp, cơ sở hạ tầng yếu kém, phải nhập khẩu cả nước ngọt để ăn uống và sinh hoạt.

Với tầm nhìn rộng, Chính phủ nước này đã phát triển 9 khu thương mại tự do (FTZ) gắn với phát triển cảng biển Singapore. Nhằm thúc đẩy lĩnh vực chế tạo và thu hút đầu tư nước ngoài, Chính phủ Singapore đã ban hành những chính sách ưu đãi đặc biệt cho các nhà đầu tư, như: tự do được chuyển lợi nhuận về nước; có quyền cư trú nhập cảnh. Đặc biệt, tại các FTZ, chủ đầu tư được đầu tư tất cả các lĩnh vực kinh tế (trừ lĩnh vực liên quan đến an ninh quốc phòng và an toàn xã hội); không áp dụng thuế xuất khẩu, 99,9% hàng hóa không phải chịu thuế nhập khẩu; thuế thu nhập cá nhân thấp…

Những chính sách và cơ chế phát triển phù hợp được Chính phủ Singapore đưa ra trong từng giai đoạn tăng trưởng kinh tế đã mang lại kết quả thành công. Đặc biệt, thành công của những chủ trương điện tử hóa đất nước, container hóa cảng biển và logistics toàn cầu là tiền đề quan trọng để đưa logistics của Singapore trở thành một ngành công nghiệp dịch vụ có mức đóng góp 8% GDP/năm; các dịch vụ tài chính cũng đóng góp khoảng 12% GDP của Singapore. Từ khi thành lập nước với thu nhập bình quân đầu người 500USD/năm, đến 2016 thu nhập bình quân đầu người tính theo PPP đã đạt gần 85.000 USD. Hiện Singapore đã trở thành trung tâm tài chính lớn thứ 3 trên thế giới và là một trong 5 cảng lớn nhất thế giới.

Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất (UAE)

Từ năm 1985, UAE đã thành lập khu tự do đầu tiên với vai trò là động lực để đa dạng hóa nền kinh tế. Hiện nay, UAE có tổng số 45 khu tự do, trong đó 26 khu ở Dubai với các hoạt động chủ yếu là các dịch vụ và thương mại với 100% vốn sở hữu nước ngoài.

Khu tự do đầu tiên là Jebel Ali Free Zone (JAFZA) được thành lập năm 1985, nằm giữa cảng Jebel Ali (cảng container lớn thứ 6 trên thế giới) và sân bay quốc tế Al Maktoum. JAFZA là trung tâm kho bãi và phân phối cho khu vực vùng Vịnh. Đây là đô thị quốc tế với 80% dân số là nước ngoài, có công dân của trên 180 quốc gia sinh sống; là thành phố của kiến trúc và xây dựng hiện đại. JAFZA là trụ sở của một loạt các công ty sản xuất, dịch vụ và thương mại và hiện tại đã có hơn 7.000 công ty hoạt động tại đây, trong đó có trên 100 công ty thuộc danh sách Fortune 500 toàn cầu.

Đặc biệt, Dubai International Financial Centre (DIFC) là trung tâm tài chính quốc tế phục vụ cho khu vực rộng lớn giữa Tây Âu và Đông Á. Kể từ khi mở cửa vào tháng 9-2004, DIFC đã thu hút được các công ty tầm cỡ từ khắp nơi trên thế giới đến đầu tư. Bên cạnh là một trung tâm tài chính, Dubai được đánh giá là thành phố an toàn và giàu có bậc nhất thế giới, là biểu tượng số một của sự xa hoa. Những khu nghỉ dưỡng 7 sao, những hòn đảo nhân tạo "mọc" lên giữa sa mạc, những siêu xe, những đồ hiệu... Sự giàu có của Dubai cho đến nay vẫn luôn là hình mẫu thành công trong hoạch định và phát triển một mô hình kinh tế.

Hàn Quốc

Hiện nay Hàn Quốc có 8 KKT tự do: Incheon, Busan-Jinhae, Gwangyang, Yellow Sea, Saemangeum-Gunsan, Daegu-Gyeongbuk, Donghae và Chungbuk. Mục đích là phát triển các KKT thành đầu mối của thế giới về kinh doanh, logistics và công nghiệp công nghệ cao, thu hút các tập đoàn đa quốc gia. Để tận dụng lợi thế của từng KKT tự do và tránh cạnh tranh lẫn nhau, Chính phủ Hàn Quốc xác định các lĩnh vực ưu tiên phát triển của từng KKT.

Trong những năm qua, các đặc khu của Hàn Quốc đã thu hút được nhiều nhà đầu tư nước ngoài theo đúng mục tiêu phát triển của các KKT tự do, trong đó có cả các tập đoàn đa quốc gia như GE, BMW… Theo số liệu đến hết năm 2014, các KKT tự do của Hàn Quốc thu hút được 2.235 doanh nghiệp đầu tư nước ngoài với tổng số vốn đạt 9,96 tỷ USD. Điểm đáng lưu ý các KKT tự do của Hàn Quốc đã trở thành điểm đến hấp dẫn, được nhà đầu tư toàn cầu xem xét đầu tiên khi tìm kiếm các cơ hội đầu tư ở khu vực châu Á.

Một trong những mô hình thành công nhất của Hàn Quốc là đảoJeju, thành lập vào năm 2006, lấy giáo dục, y học, công nghiệp công nghệ cao và du lịch làm hạt nhân cho sự phát triển; trong đó tập trung thu hút xây dựng cơ sở giáo dục quốc tế và các trung tâm y tế được điều hành bởi các tập đoàn nước ngoài. Hiện nay, đảo Jeju đã và đang là điểm thu hút đông đảo khách du lịch trên thế giới, mang lại thu nhập lớn cho địa phương, đồng thời tạo nên thương hiệu du lịch nổi tiếng cho quốc gia…

Tuy nhiên, không phải ĐKKT nào cũng thành công, như ĐKKT ở châu Phi; hay từ năm 2000-2014, Ấn Độ đã cấp phép cho 564 ĐKKT, nhưng tính đến tháng 6/2014, chỉ có 192 khu còn hoạt động.

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến thất bại, như: vị trí không thuận lợi khiến chi phí đầu tư lớn; chính sách cạnh tranh chỉ dựa vào ưu đãi thuế, lao động cứng nhắc; giá thuê và các dịch vụ mang tính bao cấp; mô hình quản lý và tổ chức bộ máy cồng kềnh, có quá nhiều cơ quan tham gia quản lý đặc khu.

Có thể thấy, việc quản lý và giám sát hoạt động của các đặc khu kinh tế không phải dễ dàng. Không ít đặc khu ngay cả ở những nước có chương trình phát triển đặc khu kinh tế khá thành công, cũng gây ra những vấn đề như: Hoang phí diện tích rộng cho xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng, chỉ tạo ra giá trị gia tăng nội địa thấp, thiếu chuyển giao công nghệ, thiếu liên kết với bên ngoài, điều kiện làm việc và tiền công không bảo đảm, dẫn đến việc bóc lột lao động, không tuân thủ các quy định về bảo vệ môi trường, có nhiều sự phân biệt đối xử về quy định và chính sách giữa trong và ngoài khu...

Ngoài ra, một số ĐKKT phải chịu chi phí khá lớn cho tiền lương của nhân viên nhà nước làm việc trong khu, chi phí vận hành, xây dựng cơ sở hạ tầng và thất thu thuế của nhà nước. Các ĐKKT có nguy cơ tạo ra sự cạnh tranh không bình đẳng giữa các công ty nội địa và trong đặc khu. Các đặc khu chỉ hiệu quả khi chính phủ sử dụng chúng như công cụ thúc đẩy cải cách kinh tế mạnh mẽ hơn nữa.

Triều Tiên cho báo chí Nhật Bản tới đặc khu kinh tế

Đài NHK của Nhật Bản cho biết giới chức Triều Tiên đã lần đầu tiên giới thiệu với giới truyền thông Nhật Bản về một trong những đặc khu kinh tế của nước này.

Minh Duyên - TTXVN