Bức sơn dầu tiền tỷ của Nam Sơn xứng đáng là kiệt tác của thế giới

(giaidauscholar.com) - Ngày 12/4/2019 tại Pháp, nhà đấu giá Aguttes sẽ đưa lên sàn đấu danh tiếng Drouot tại Paris (sảnh 9, lúc 14h30) bức tranh sơn dầu có tên Portrait d'un vieux paysan de Kim Liên (Ông già Kim Liên) của họa sĩ Nam Sơn, với giá dự kiến từ 100.000 đến 150.000 EUR. Đây là lần đầu tiên một bức sơn dầu của họa sĩ đồng sáng lập Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương lên sàn đấu giá.

Từ phiên đấu giá tranh tại Hong Kong: Tranh của các họa sĩ Pháp vẽ Việt Nam gây sốt

Phiên đấu giá có tên Modern and Contemporary Southeast Asian Art của nhà Sotheby's Hong Kong (Trung Quốc) khai cuộc lúc 10h ngày 1/10/2018, có 61/223 lô hàng liên quan đến Việt Nam.

Báo Thể thao và Văn hóa (TTXVN) trân trọng giới thiệu bài phân tích của nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi về tác phẩm đặc sắc này. Để xem xét trên quan điểm kỹ thuật cũng như phương diện lịch sử hội họa Việt Nam vì sao Ông già Kim Liên xứng đáng được hiện diện trong những bộ sưu tập lớn nhất trên thế giới.

Những tranh sơn dầu đầu tiên của Việt Nam

Ra đời đã gần 100 năm, bức tranh sơn dầu có tên Ông già Kim Liên là một trong những tác phẩm danh tiếng của Nguyễn Nam Sơn, đã được nhắc đến trong rất nhiều những biên khảo, sách vở cũng như luận án liên quan đến nền mỹ thuật Việt Nam thời kỳ Đông Dương.

Với kích thước 40,2cm x 52,3cm, sáng tác vào năm 1926, điều đặc biệt cần nhấn mạnh là tác phẩm này được thể hiện bằng chất liệu sơn dầu, một kỹ thuật hoàn toàn xa lạ và mới mẻ đối với người An Nam vào thời đó.

Nam Sơn tự học sơn dầu rất sớm. Tại Hà Nội vào đầu thế kỷ 20, những cuộc đấu xảo (hội chợ) được tổ chức, là những sự kiện làm nổi bật đời sống văn hóa và nghệ thuật. Vào năm 1923, một cuộc đấu xảo do Hội Khai trí tiến đức tổ chức, đã kêu gọi và quy tụ nhiều tài năng mới.

Lần đầu tiên trong cuộc đời nghệ sĩ, Nam Sơn tham gia triển lãm, những tấm tranh sơn dầu Nhà nho xứ Bắc, Tĩnh vật của Nam Sơn đã làm ông trở thành một trong những người vẽ tranh sơn dầu đầu tiên của nước Việt Nam.

Chính vì nhận thấy kỹ thuật vẽ sơn dầu tuy tự học nhưng có rất nhiều triển vọng này, trong cuộc gặp gỡ đầu tiên với Nam Sơn, Victor Tardieu đã quyết định chấp nhận hướng dẫn chàng trai trẻ đầy đam mê ấy vào con đường nghệ thuật.

Cuộc hạnh ngộ bất ngờ và kỳ diệu đó đã đưa hội họa Việt Nam, vốn dĩ có nhiều ảnh hưởng Trung Hoa, vào một bước ngoặc lịch sử, và lập ra một nền móng nghệ thuật Việt Nam hoàn toàn mới lạ mà sau này tiếng tăm đã lừng lẫy khắp hoàn cầu: Sự thành lập Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1924.

Năm 1926, Nam Sơn tiếp tục nhuần nhuyễn với kỹ thuật sơn dầu, theo xu hướng ngày càng thiên về một nghệ thuật dung hòa giữa phong cách cổ xưa và tân thời, kết hợp tính hiện đại Tây phương vào các ước lệ truyền thống Á Đông. Và Ông già Kim Liên được ra đời với tinh thần ấy.

Một số nhà nghiên cứu cũng như trong vài tài liệu đã nhầm lẫn khi ghi rằng Ông già Kim Liên được vẽ năm 1923, và đã triển lãm tại Hội Khai trí tiến đức cùng với Nhà nho xứ Bắc và Tĩnh vật đã nói ở trên.

Người sở hữu bức tranh đã tìm đến gặp bà Nguyễn Thị Ngọc Trâm, con gái thứ ba của họa sĩ Nam Sơn, hiện nay 87 tuổi, để nghe bà kể chuyện về tác phẩm danh tiếng của đấng sinh thành. Trước tranh, bà Ngọc Trâm bồi hồi nhớ lại dĩ vãng thời thơ ấu cách đây gần 80 năm. Thuở còn tấm bé bà đã từng có dịp ngắm nhìn gương mặt gầy gò của người đàn ông trong tranh, với trí óc con trẻ, lòng ngây thơ tự hỏi tại sao bao nhiêu trai thanh gái lịch, ông già nông dân này có điểm gì đặt biệt để cha của mình thể hiện lên tranh?

Một phong thái mới

Quả nhiên, chân dung Ông già Kim Liên có một phong thái mới. Tổng thể, bức tranh diễn tả chân dung một người đàn ông, dáng ngồi nghiêng, ánh mắt nhìn về xa xa... Gương mặt ông trầm tư, có vẻ khắc khổ với đôi chân mày nhíu lại, ngực để trần lộ ra nét gầy gò rạm nắng. Đầu ông vấn chiếc khăn cũ kỹ, màu sắc đã phai mờ theo thời gian.

Cơ thể học thể hiện rõ ràng ông là một người Á Đông, có dáng dấp đặc biệt của người nông thôn miền kinh Bắc đất Việt. Miệng ông hô (vẩu) một cách đặc trưng, tạo nên phong thái riêng biệt, với cái nhìn của người ngoại quốc ông có nét duyên dáng nổi bật khó quên. Phải chăng chính vì vẻ đặc thù này mà ông được Nam Sơn chọn đưa lên tranh?

Bà Nguyễn Thị Ngọc Trâm kể rằng, với cái nhìn sắc bén và nhạy cảm, Nam Sơn thường chọn những người mẫu tình cờ bên đường, từ lão nông dân, ông bán lạc rang, người làm thuê, đến anh gánh hàng rong hoặc ngay cả người hành khất… Bà đã từng chứng kiến cha của mình vừa miệt mài vẽ dưới bóng râm bên đường, hoặc ven đình chùa miền quê…, vừa trò chuyện giải khuây người mẫu ngẫu nhiên, và cuối cùng là phần thưởng hậu hĩ dành riêng cho họ.

Phong thái Tây phương để lại nhiều dấu vết trên hậu cảnh bức tranh. Những tán cây được hình dung bằng những mảng màu lớn, như một bức thảm hoa lá dệt thêu, được diễn tả theo lối nhìn Âu châu. Thấp thoáng màu vàng đất đậm nhạt, nhưng màu xanh lá cây chiếm ưu thế với nhiều sắc độ khác nhau.

Victor Tardieu đã từng tuyên bố với sinh viên rằng đất nước Đông Dương được thiên nhiên ưu đãi một màu xanh huyền diệu, với muôn nghìn sắc độ, phải biết tận dụng món quà quý báu này, làm ngà ngọc mà đưa lên tranh…

Hãy xem lời phê bình Ông già Kim Liên của nhà nghiên cứu và sử gia mỹ thuật Nadine André-Pallois trong luận án Đông Dương: Nơi chốn trao đổi văn hóa? (trang 225): “Họa sĩ đã kết hợp việc sử dụng cọ và dao, kỹ thuật này được mượn từ trường phái ấn tượng, kết quả những ngày tháng ông học tại Paris, có nghĩa là diễn đạt biến tấu màu sắc thoáng qua của thiên nhiên bằng cách sử dụng khéo léo ánh sáng và bóng tối.

Kỹ thuật này gợi nhớ phương pháp của Cézanne, vượt trên tính cách của phong trào ấn tượng, ông vẫn giữ ý niệm về hình thể, nhưng làm đổi mới phong cách của mình bằng màu sắc, đôi khi được đánh dấu bằng các đường viền phức tạp và khúc khuỷu (phương pháp xử lý không gian kiểu mới xuất hiện khoảng năm 1880)”.

• 'CỰC SỐC': Tranh Nguyễn Nam Sơn vừa bán gần 12 tỷ đồng
• SỐC: Tranh lụa Nam Sơn vừa bán gần 6 tỷ đồng

Tác phẩm Ông già Kim Liên được căng lên trên khung nguyên thủy. Phía dưới, góc trái, chúng ta đọc được Kim Liên, Nam Sơn, 1926, có nghĩa là tranh của họa sĩ Nam Sơn, được vẽ tại Kim Liên, một ngôi làng xinh xắn nằm ven Hà Nội, hoàn thành năm 1926.

Bức này từng thuộc bộ sưu tập Nguyễn Văn Lâm. Phía sau lưng, ông Lâm còn ghi lại dòng chữ viết tay “tranh của cụ Nam Sơn tặng tôi”, dưới là chữ ký và địa chỉ.

Tuy là đồng sáng lập Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, nhưng tác phẩm của Nam Sơn rất hiếm hoi, thuộc về các sáng tác được truy tìm gay gắt trong giới thưởng ngoạn cũng như các nhà sưu tập. Họ đều bảo nhau, để được một bộ sưu tập tranh Đông Dương hoàn hảo, bắt buộc phải có ít nhất một bức tranh của Nam Sơn!

Paris, ngày 30/3/2019

Ngô Kim Khôi